Δογματικοί: Είδατε τι καλά που κρύβονται;

Μάλλον το έχετε ακούσει το ανέκδοτο με τους ελέφαντες:

Μια παρέα κάνει βόλτα στην εξοχή. Είναι άνοιξη κι έχει παντού παπαρούνες. Ένας από την παρέα, εμπνευσμένος από το θέαμα, ξεκινάει την παρακάτω συζήτηση με τους υπόλοιπους:

- Γιατί οι ελέφαντες έχουν κόκκινα νύχια;

- Γιατί;

- Για να κρύβονται πίσω από τις παπαρούνες!

- Σοβαρά; Είσαι σίγουρος;

- Έχετε δει ποτέ ελέφαντες πίσω από παπαρούνες;

- Όχι.

- Ε, είδατε τι καλά που κρύβονται;

Έχω κι εγώ μια ερώτηση να κάνω σχετικά με τους ελέφαντες τα κόκκινα νύχια τους και τις παπαρούνες:

Γιατί το ανέκδοτο αυτό είναι αστείο;

Όσο κι αν δείχνει έλλειψη τακτ να εξηγεί κάποιος ένα ανέκδοτο, σ' αυτό ειδικά διακινδυνεύω την εξαίρεση κι επιμένω. Γιατί είναι αστείο; Σταματήστε για λίγο την ανάγνωση και αναρωτηθείτε. Σας είναι σαφές γιατί είναι αστείο;

Κάθε πίστη έχει, κανονικά, δύο καταστάσεις λειτουργίας. Εκείνη όπου ερμηνεύει τον κόσμο κι εκείνη όπου η ορθότητά της ελέγχεται απ' αυτόν.

Η χρησιμότητα κάθε πίστης, και δεν αναφέρομαι ειδικά σε θρησκευτική, είναι να βοηθάει στην ερμηνεία του κόσμου. Πιστεύω ότι "τα καλά κόποις κτώνται". Μαθαίνω ότι ο Γιώργος είναι πλούσιος και συμπεραίνω, με την βοήθεια της πίστης μου, πως το πιθανότερο είναι ότι τα κέρδισε με την δουλειά του. Μήπως, επομένως, είναι καλή περίπτωση, που αναζητώ συνεταίρο αυτή την εποχή; Η πίστη μου δίνει εργαλεία να επεξεργάζομαι και να διαχειρίζομαι την πραγματικότητα. Αυτή είναι η μία κατάσταση λειτουργίας της.

Η άλλη κατάσταση λειτουργίας είναι ο έλεγχος της πίστης, χρησιμοποιώντας δεδομένα από την πραγματικότητα. Μαθαίνω λοιπόν αργότερα ότι του Γιώργου του έτυχε μεγάλη κληρονομιά και σκέφτομαι: "Τελικά μεγάλο πράγμα η τύχη". Χρησιμοποιώ δηλαδή την πληροφορία του εξωτερικού κόσμου για να αναθεωρήσω την πίστη μου, για να την βελτιώσω ή να την αλλάξω με άλλη.

Μέχρι εδώ καλά. Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα σημαντικό. Συχνά, αν όχι και πάντα, την επιλογή της "κατάστασης λειτουργίας" της πίστης μου σε κάθε περίσταση την κάνω ο ίδιος αυθαίρετα! Αντί δηλαδή να γυρίσω σε κατάσταση ελέγχου και να συμπεράνω "τελικά μεγάλο πράγμα η τύχη", θα μπορούσα κάλλιστα να μείνω στην κατάσταση ερμηνείας και να συμπεράνω: "σκέψου τι κόπο θα έκανε, πόσο θα περιποιήθηκε αυτόν που κληρονόμησε, για να του αφήσει τόσα λεφτά!". Ίδια πίστη, διαφορετική κατάσταση λειτουργίας, αντίθετο συμπέρασμα!

Συχνά μάλιστα, δεν είναι καθόλου σαφές τι από τα δύο είναι το καλύτερο να κάνω, όσο ανοιχτόμυαλος κι αν είμαι. Θα είχα λάθος να χρησιμοποιήσω την πίστη μου για να ερμηνεύσω την καινούρια πληροφορία; Όχι, καθόλου. Αυτή είναι η δουλειά της, γι' αυτό την έχω την πίστη, για να ερμηνεύω την πραγματικότητα ώστε να μπορώ να την διαχειρίζομαι καλύτερα. Ένα πρόσφατο παράδειγμα ήταν η ανακοίνωση ότι παρατηρήθηκαν νετρίνα που κινήθηκαν με ταχύτητα μεγαλύτερη του φωτός, αντίθετα απ' ό,τι προβλέπει η θεωρία του Einstein. Το δίλημμα για τους φυσικούς ήταν εμφανές. Χρησιμοποιούμε την πίστη μας στην Θεωρία της Σχετικότητας σε κατάσταση ερμηνείας για να συμπεράνουμε ότι η παρατήρηση έχει σφάλμα ή την θέτουμε σε κατάσταση ελέγχου για να δούμε μήπως χρειάζεται να αναθεωρηθεί; Ποιό από τα δύο βρίσκετε σωστότερο;

Οι επιστήμονες βέβαια έχουν συχνά την πολυτέλεια και τρίτης λύσης. Μπορούν να ελέγξουν προσεκτικά την πειραματική διάταξη και να επαναλαβουν το πείραμα, όσες φορές χρειαστεί, μέχρι να ξεπεραστούν οι αμφιβολίες. Στην πράξη όμως του κάθε συνηθισμένου "πιστού", αυτή η εναλλακτική συχνά δεν είναι πρακτικά διαθέσιμη. Η πρόσθετη πληροφόρηση στην ζωή είναι συχνά μια πολυτέλεια ή ακόμα και αδύνατη. Μπορεί να έχω τρόπο να μάθω αν ο Γιώργος φρόντισε για χρόνια εκείνοv που κληρονόμησε, μπορεί όμως και όχι. Κι ακόμα κι αν έχω πρόσβαση σε σχετική πληροφόρηση, μπορώ εύκολα, αμφισβητώντας την αξιοπιστία της, να επιλέξω να κρατήσω ανέπαφη την πίστη μου. Και, εν πάσει περιπτώσει, μέχρι να μάθω, τι κάνω, που έχω σήμερα να πάρω απόφαση αν θέλω τον Γιώργο για συνεταίρο; Τι θα έκαναν οι φυσικοί αν δεν είχαν χρόνο για άντληση πρόσθετων πληροφοριών; Ήταν ενδιαφέρον ότι τα στοιχήματα δεν τα έθεσαν όλοι ομοιόμορφα! Ο καθηγητής Jim Al-Khalili στοιχημάτισε ότι θα φάει το εσώρουχό του σε ζωντανή μετάδοση στην τηλεόραση αν όντως ο Einstein τελικά διαψευστεί! Αυτός σαφώς χρησιμοποίησε την Σχετικότητα ερμηνευτικά, την εμπιστεύτηκε περισσότερο. Άλλοι ήταν πιο επιφυλακτικοί. Δεν είχαν όλοι την πίστη τους στην Σχετικότητα στην ίδια κατάσταση λειτουργίας σε σχέση με το συγκεκριμένο πείραμα.

Υπάρχει λοιπόν μια εγγενής δυσκολία στην χρήση της πίστης, το διαρκές δυσεπίλυτο δίλημμα της κατάστασης λειτουργίας της. Παρατηρώντας σε ποιά κατάσταση λειτουργίας έχει κάποιος την πίστη του, πόσο συχνά και για ποιά θέματα, μαθαίνει πολλά γι' αυτόν. Μαθαίνει πολλά που περιγράφονται με λέξεις όπως, ανοιχτόμυαλος, κολλημένος, θερμός, προκατειλημμένος, δογματικός, φανατικός κλπ. Η δυσκολία αυτή, η διελκυνστίνδα μεταξύ ερμηνείας και ελέγχου, προκαλεί όλη την παθολογία της πίστης, που δεν είναι καθόλου αμελητέα ως παράγοντας προβλημάτων στην διανοητική αλλά και την πρακτική ζωή όλων μας, τόσο ατομικά όσο και ως μελών της κοινωνίας.


Μιά από τις πιο ενδιαφέρουσες εκφάνσεις αυτής της παθολογίας είναι οι πίστεις που είναι ειδικά μελετημένες για να προσφέρονται για λειτουργία σε μία μόνο κατάσταση, αυτή της ερμηνείας. Για να το "πετύχουν" αυτό, χρησιμοποιούν διάφορα εργαλεία εναντίον του ελέγχου. Τα πιο πετυχημένα παραδείγματα τέτοιας πίστης είναι οι δογματικές θρησκείες. Θα τις χρησιμοποιήσω ως παράδειγμα, για να αναλύσω τα πιο ισχυρά από τα εργαλεία που χρησιμοποιούν για να το πετυχαίνουν, χωρίς καθόλου να υπονοώ ότι έχουν κάποια αποκλειστικότητα στην σχετική χρήση που, αντίθετα, είναι ευρύτατα διαδεδομένη και εκτός θρησκείας.

Το πρώτο και καλύτερο "αντι-ελεγκτικό" όπλο είναι ο "Κύκλος Αυτοενίσχυσης": "αυτό που πιστεύεις επαληθεύεται από την πραγματικότητα, μόνο όμως αν το πιστεύεις πραγματικά". Σ' αυτή την περίπτωση η ισχύς της πίστης δεν είναι η προηγούμενη εμπειρία μου ότι εξυπηρετεί καλά την ανάγκη μου να διαχειρίζομαι τον κόσμο μου, δεν είναι η ερμηνευτική της αξιο-πιστία. Η κύρια ισχύς της είναι ο εαυτός της. Κάθε πίστη μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτό το τέχνασμα για να μονώσει τον εαυτό της απέναντι σε κάθε δυνατή πληροφορία από τον εξωτερικό κόσμο. Αν το αναμενόμενο συνέβη, η πίστη επαληθεύεται. Αν πάλι δεν συνέβη, η πίστη επαληθεύεται και πάλι, γιατί το χάσμα αποδίδεται στον πιστό που δεν είναι ... αρκετά. Η πίστη καθίσταται τότε, εκ κατασκευής, απρόσβλητη από την πραγματικότητα, αυτό που στην επιστημολογία ονομάζεται "μη διαψεύσιμη". Το όπλο καθιστά τον έλεγχο αδύνατο.

Δεύτερο σημαντικότατο όπλο είναι ο γνωστός "Κύκλος Προστασίας": "είναι αλήθεια γιατί το πιστεύω και το πιστεύω γιατί είναι αλήθεια". Η πληρότητα της εσωτερικής αυτο-αναφοράς. Καμία ανάγκη για έλεγχο με χρήση εξωτερικής πληροφορίας. Και πάλι η πίστη αντλεί την ισχύ της, όχι από την ικανότητά της να ερμηνεύει τον κόσμο, αλλά από το ίδιο το γεγονός ότι κατάφερε κάποια στιγμή να με πείσει. Το όπλο αυτό πετυχαίνει να μην χρειάζεται ποτέ να γίνει έλεγχος.

Το τρίτο στοχεύει στην υπονόμευση της ικανότητάς μου να ελέγξω την πίστη μου, στην αποδυνάμωση των εργαλείων ελέγχου. Η κρίση μου, η διαισθητική μου ικανότητα να ελέγξω, αυτό που κάπως θολά ονομάζουμε "λογική", υποστηρίζεται και ενισχύεται όταν χρησιμοποιείται για ενίσχυση της πίστης, απαξιώνεται όμως όταν λειτουργεί για έλεγχό της. Η λογική μου όταν συμφωνεί με την πίστη είναι σημαντική και ισχυρή, όταν όμως δεν συμφωνεί, τότε το πρόβλημα είναι πάντα της λογικής και ποτέ της πίστης. Κλασσικό παράδειγμα το λογικό επιχείρημα "Γίνεται να υπάρχει σύμπαν χωρίς κάποιον για να το δημιουργήσει; Όχι, η λογική το αποκλείει, άρα υπάρχει θεός!". Στο ίδιο ακριβώς επιχείρημα "Γίνεται να υπάρχει θεός χωρίς κάποιον για να τον δημιουργήσει;", η απάντηση, ως εκ θαύματος, δεν χρειάζεται πια να είναι λογική. "Γίνεται! Δεν ξέρουμε πώς λογικά, μόνο ο θεός το ξέρει.". Ξαφνικά η λογική είναι ανίσχυρη να ... επιβάλλει την άποψή της. Καθίσταται ανεπαρκής. Η λογική γίνεται να είναι ανεπαρκής, η πίστη ποτέ. Η πίστη δεν είναι ποτέ παράλογη. Είναι είτε σύμφωνη με την λογική είτε υπεράνω αυτής, υπέρλογη. Και πώς ξέρω πότε η λογική είναι ανεπαρκής; Μα, φυσικά, όταν αντιστρατεύεται την πίστη μου.

Τέλος, το όπλο που κλείνει τον κύκλο είναι αυτό που εξουδετερώνει την επιθυμία μου για έλεγχο. Συνίσταται απλούστατα στην συστηματική, άμεση και εντονότατη αποθάρρυνση απ' τον έλεγχο. Το "πίστευε και μη ερεύνα", το "μακάριοι οι μη ιδόvτες και πιστεύσαντες", "η πίστη σου σέσωκέ σε", "...βοήθει μοι τη απιστία μου", ειδωμένα υπ' αυτό το πρίσμα, είναι πολύ αποκαλυπτικά. Όλη η έμφαση δίνεται στο να έχω την πίστη και να μην την χάσω, δηλαδή να την χρησιμοποιώ συνεχώς σε κατάσταση ερμηνείας. Ο έλεγχος της πίστης από την άλλη μεριά, ονομάζεται αμφιβολία, χαρακτηρίζεται πειρασμός και συνιστά αμαρτία. Η διαίσθησή μου, όταν συμφωνεί με την πίστη χαρακτηρίζεται "εσωτερική γνώση" και ανυψώνεται στην ισχύ της επιστημονικής γνώσης. Όταν όμως η ίδια διαίσθηση με ωθεί να θέσω την πίστη σε κατάσταση ελέγχου, χαρακτηρίζεται ελάττωμα. "...ο πιστεύσας και βαπτισθείς σωθήσεται, ο δε απιστήσας κατακριθήσεται".

Εντός του υποβάθρου της δογματικής θρησκείας, "ολιγόπιστος" συνιστά μομφή. "Ολιγόπιστε! Εις τι εδίστασας;". Συνιστά πρόβλημα που χρειάζεται να αντιμετωπίσω. Με εργαλείο, βέβαια, την πίστη, και θυμάμαι πόση εντύπωση μου έκανε πάντα ότι το "φάρμακο" για την αμφιβολία στον χριστιανισμό είναι η εντονότερη προσευχή, παρ' όλο που με την σειρά της για να λειτουργήσει χρειάζεται πίστη. Καλά τα εργαλεία μα, τι να κάνουμε, κάποιες φορές δουλεύουν το ένα αντίθετα στο άλλο. Ευτυχώς η αντίθεση επιλύεται. Παράλογο να προσεύχεσαι σε κάτι που δεν πιστεύεις, ώστε να το πιστέψεις, δεδομένου μάλιστα ότι η προσευχή δεν λειτουργεί χωρίς πίστη; Αντιφατικό; Σαφώς όχι! Υπέρλογο. Το τρίτο εργαλείο λύνει την διελκυνστίνδα των άλλων δύο. Εκεί που δύο γραμμές άμυνας θα υπέκυπταν, τρεις γραμμές κρατούν γερά. Η οχύρωση από την πραγματικότητα αντέχει.

Παρεμπιπτόντως, ο ίδιος λόγος είναι που το "άπιστος" καθίσταται συνώνυμο του "αλλόδοξος". Γιατί πίστεις δεν μπορούν να υπάρχουν πολλές. Αυτό θα άνοιγε ρωγμή, θα ακύρωνε την οχύρωση. Οι πίστεις των άλλων είναι μέρος του εξωτερικού κόσμου, επομένως δεν μπορούν να γίνουν δεκτές ως τέτοιες. Το "είναι αλήθεια επειδή το πιστεύω" δεν γίνεται να έχει για τους αλλόδοξους την ισχύ που έχει για την "δική μου μία αληθινή πίστη". Διαφορετικές πίστεις επομένως δεν μπορούν να είναι ισότιμες, ούτε καν με την έννοια ότι οι πιστοί τους τις πιστεύουν τόσο όσο κι εγώ την δική μου. Αυτός είναι ο λόγος που ο δογματικός απαξιώνει κατά βάθος την πίστη του αλλόδοξου, όχι απλώς ως λανθασμένη αλλά και ως έλλειψη πίστης, όσο κι αν στα λόγια επιμένει ότι την σέβεται.

Το ιδανικό λοιπόν του πιστού μιας δογματικής θρησκείας, αλλά και κάθε είδους δογματικής πίστης, είναι εκείνος που δεν ελέγχει την πίστη του ποτέ. Δογματισμός είναι, εξ ορισμού, κάθε πίστη που επιδιώκει να λειτουργεί μόνο σε κατάσταση ερμηνείας. Δογματικός είναι, εξ ορισμού, όποιος υιοθετεί δογματική πίστη. Ισοδύναμα, όποιος αρνείται να θέσει την όποια πίστη του σε κατάσταση ελέγχου, έναντι πληροφορίας από την εξωτερική πραγματικότητα. Ο δογματικός προφυλάσσει την πίστη του από τον έλεγχο πάσει θυσία. Την κρύβει. Την προστατεύει από τον εξωτερικό κόσμο. Το κέρδος του είναι ότι έτσι αποκλείεται να την χάσει. Αποφεύγει τον κίνδυνο της έντονης συναισθηματικής καταπίεσης που φέρνει η συνειδητοποίηση της επένδυσης σε λάθος κοσμοείδωλο.

Με μεγάλο όμως κόστος. Γιατί όταν η πίστη δεν εκτίθεται, όταν δεν κινδυνεύει να ανατραπεί από τα δεδομένα του κόσμου, κινδυνεύει να είναι τελείως άσχετη με τον δεδομένο κόσμο. Σε βάθος χρόνου μάλιστα δεν κινδυνεύει απλώς. Μη έχοντας μηχανισμό ενσωμάτωσης της πληροφορίας που εν τω μεταξύ προστίθεται, αναπόφευκτα καταλήγει να είναι άσχετη. Καταλήγει να μην συνιστά κοσμοείδωλο αλλά απλώς φαντασιακό είδωλο. Πίστη που δεν επικοινωνεί με τον εξωτερικό κόσμο, όποια κι αν είναι, δεν δίνει και πληροφορία γι' αυτόν. Πίστη που δεν λειτουργεί ποτέ σε κατάσταση ελέγχου, δεν συνεισφέρει κάτι σχετικό με την πραγματικότητα ούτε σε κατάσταση ερμηνείας. Τότε όμως, σε τι άραγε χρησιμεύει;

Έτσι νομίζω εξηγείται τι είναι το αστείο. Με την ερώτηση "έχετε δει ελέφαντες πίσω από παπαρούνες;", ο ακροατής οδηγείται στην προσμονή ότι η πίστη "οι ελέφαντες έχουν κόκκινα νύχια για να κρύβονται πίσω από τις παπαρούνες" έχει μπει σε κατάσταση ελέγχου. Αν οι ελέφαντες ποτέ δεν είναι πίσω από τις παπαρούνες, δεν τις χρησιμοποιούν για να κρύβονται, επομένως, αν έχουν κόκκινα νύχια, ο λόγος είναι άλλος. Η ανατροπή που προκαλεί το γέλιο είναι η αποκάλυψη ότι, όχι, παρέμενε σε κατάσταση ερμηνείας.

- Γιατί κάποιοι άνθρωποι έχουν πίστη δογματική;
- Γιατί;
- Για να κρύβουν πίσω από την "σιγουριά" των δογμάτων την ανασφάλεια της πίστης τους.
- Σοβαρά; Είσαι σίγουρος;
- Έχετε δει ποτέ δογματικό να αλλάζει γνώμη;
- Όχι.
- Ε, είδατε τι καλά που κρύβονται;