Δογματισμός ή φανατισμός;

Δογματισμός είναι η κατάσταση όπου υποτιμώ την γνώμη του άλλου.

Αυτό σημαίνει "δεν σέβομαι την κρίση του άλλου ως, κατ' αρχήν, ισότιμη με την δική μου". Δεν δέχομαι την γνώμη του ως ισότιμη με την δική μου όσον αφορά την πιθανότητά της να είναι σωστή. Αν είμαι δογματικός θεωρώ ότι αποκλείεται η γνώμη του άλλου να είναι σωστή αν διαφέρει από την δική μου. Όχι ότι αποκλείεται κατ' εμέ. Ότι αποκλείεται τελεία! Όχι γιατί έχω τεκμήρια ή επιχειρήματα με τα οποία μπόρεσα να τον πείσω για την γνώμη μου, εκείνον ή κάποιον τρίτο αντικειμενικό παρατηρητή, αλλά γιατί είναι δική μου.

Όλοι μας δυσκολευόμαστε να δούμε την συζήτηση ως έναν αγώνα, όπου τον νικητή θα αναδείξουν τα τεκμήρια και τα επιχειρήματα, και όπου όλοι οι συνομιλητές θα βγούμε κερδισμένοι από τις ανταλλαγές. Σε όλους μας είναι σημαντικό να έχουμε δίκηο, και όλοι μας καταπιεζόμαστε ψυχολογικά όταν μας προκύπτει ότι είχαμε άδικο. Όλοι μας δυσκολευόματε ως αποτέλεσμα να το (παρα)δεχτούμε. Ο δογματικός αδυνατεί τελείως! Ο νικητής μιας συζήτησης είναι μέσα του γνωστός εξ αρχής, είναι ο ίδιος, είναι η γνώμη του, η πίστη του. Το μόνο που μένει να φανεί από την συζήτηση είναι αν ο συνομιλητής του θα έχει την ετοιμότητα να το δεχτεί.

Γι' αυτό συχνότατα στις συζητήσεις ο δογματικός πολύ εύκολα εγκαταλείπει την επίκληση τεκμηρίων και επιχειρημάτων και καταφεύγει στην επίκληση προνομιούχου πρόσβασης στην αλήθεια. Αν συναντήσετε αντί επιχειρημάτων προτάσεις του τύπου "...όταν βγάλεις τα παραμορφωτικά γυαλιά που σ' εμποδίζουν, θα δεχτείς..." ή "...όταν σταματήσεις να αντιστέκεσαι στην αλήθεια τότε θα δεις..." ή "...συνέχισε την αναζήτηση μέχρι να ..." (εννοεί φτάσεις εδώ που είμαι εγώ) ή "...έχεις κάποιο συναισθηματικό πρόβλημα που σ' εμποδίζει να ..." ή "...όταν ωριμάσεις θα δεις ότι...", τότε συζητάτε με δογματικό! Το υπονοούμενο "αφού εγώ έχω δίκηο κι αφού εσύ δεν το βλέπεις τότε εσύ έχεις κάποιο πρόβλημα", είναι προφανές σε όλους ότι δεν συνιστά επιχείρημα, εκτός από τον ίδιο τον δογματικό. Δογματισμός είναι ένα είδος τύφλωσης. Η τύφλωση μπροστά στην μονίμως και άτεγκτα παρούσα σκληρή πραγματικότητα ότι, όσο δίκηο κι αν αισθάνομαι πως έχω, μπορεί παρ' όλ' αυτά να κάνω λάθος!

Ο δογματικός δεν συνειδητοποιεί ότι το παιγνίδι της κολοκυθιάς "όχι εσύ φοράς παραμορφωτικά γυαλιά, όχι εσύ!", "όχι εσύ έχεις συναισθηματικό κόλλημα, όχι εσύ!", δεν συνιστά συζήτηση. Συγχέει τέτοιες προτάσεις με επιχειρήματα, πλανάται ότι συνεισφέρουν σε κάτι! Μπορεί κάλλιστα να μην μπορώ να δω μια αλήθεια επειδή έχω συναισθηματικό κόλλημα, δεν είναι ότι αποκλείεται. Είναι ότι, υπό την υπόθεση ότι οι γνώμες μας είναι ισότιμες, ισχύει ομοίως και για τον συνομιλητή μου, επομένως δεν συνιστά θεμιτό επιχείρημα και δεν προάγει καθόλου την συζήτηση! Όσο είναι επιχείρημα για μένα είναι επιχείρημα και για κείνον, δηλαδή δεν είναι καθόλου επιχείρημα. 

Ο λόγος που δεν το καταλαβαίνει αυτό ο δογματικός είναι γιατί δεν συζητά για να αμφισβητήσει τις προκαταλήψεις του. Δεν βλέπει τις γνώμες του, την πίστη του, ως ενδεχομένως λανθασμένες άρα προκατάληψεις. Τις βλέπει ως αναμφισβήτητη Αλήθεια! Δεν έχει επομένως κανένα άλλο κίνητρο για να συζητά, εκτός του να τις επιβεβαιώσει και να πείσει. Όταν βλέπει ότι αυτό δεν συμβαίνει, όταν ο συνομιλητής δεν πείθεται, το συμπεράσμα του δογματικού είναι προφανές: Ο συνομιλητής έχει κάποιο πρόβλημα κάποιο έλλειμμα. Εγκαταλείπει λοιπόν την επιχειρηματολογία και στρέφεται αμέσως στο να υποδείξει στον συνομιλητή το έλλειμμά του, νομίζοντας ότι αυτό είναι το καλύτερο που μπορεί να κάνει. Η αμφισβήτηση της ίδιας της γνώμης του, της δικής του πίστης, ούτε που το διανοείται ο δογματικός ότι μπορεί να είναι χρησιμότερη, δεδομένης της διαφωνίας.

Συχνά λέμε "σέβομαι την γνώμη σου", εννοώντας "σέβομαι το δικαίωμά σου να την έχεις". Πιστεύω κάνουμε λάθος. Τα δύο διαφέρουν. Σέβομαι την γνώμη σου σημαίνει, για να ακριβολογούμε, σέβομαι την κρίση με την οποία την διαμόρφωσες ως, κατ' αρχήν τουλάχιστον, ισότιμη με την δική μου. Ότι αξίζει για σένα όσο η δική μου αξίζει για μένα. Ότι έχω τόσο άδικο κατ' εσέ, αν διαφωνούμε, όσο έχεις εσύ άδικο κατ' εμέ. Η αντιπαράθεση ιδεών, η συζήτηση μπορεί να δείξει κάτι άλλο στο βάθος του δρόμου, μπορεί να δικαιώσει τον έναν από τους δύο. Και οι δύο μας όμως, εξ ίσου περιμένουμε ότι θα δικαιωθούμε! Δεν υπάρχει τρόπος επομένως να γνωρίζουμε ποιός, παρά με πρόσθετη εξωτερική πληροφόρηση, δηλαδή τεκμήρια. Πριν λοιπόν γίνει η συζήτηση είμαστε όλοι ισότιμοι εν όψει της αντιπαράθεσης. Σ' έναν αγώνα δρόμου όλοι ξεκινάμε στο ίδιο σημείο. Ο γρηγορότερος παίρνει το χρυσό μετάλλιο γιατί έκοψε πρώτος το νήμα. Στην συζήτηση με δογματικό, εκείνος αναθέτει στον εαυτό του ταυτόχρονα την θέση του αφέτη του αθλητή και του νήματος τερματισμού! Θεωρεί ότι τερματίζει πρώτος πριν καν ακουστεί ο πυροβολισμός!

Δεν αρκεί λοιπόν να δέχομαι ότι δικαιούται να έχει κάποιος διαφορετική γνώμη από την δική μου, για να μην είμαι δογματικός. Χρειάζεται επιπλέον να την αναγνωρίζω ως ισότιμης αξίας με την δική μου. 

 

Αν επιπλέον της υποτίμησης της γνώμης του άλλου υποτιμώ και την ύπαρξή του αυτό είναι επόμενο βήμα στον δρόμο της απαξίωσης του άλλου που ανοίγει ο δογματισμός. Υποτιμώ την ύπαρξή του σημαίνει ότι δεν τον σέβομαι ως πρόσωπο, δεν δέχομαι την ύπαρξή του ως ισότιμη με την δική μου. Πέραν της κρίσης του, δεν σέβομαι και τον ίδιο. Εκτός που, αφού διαφέρει από την δική μου είναι βέβαιο ότι η γνώμη του είναι λάθος, δεν δικαιούται και να την εκφράζει! Ακόμα-ακόμα δεν δικαιούται ούτε καν να την έχει! Αυτό είναι το επόμενο βήμα στην ίδια κατεύθυνση με τον δογματισμό. Αυτό είναι ο φανατισμός.

Ο δογματικός σκέπτεται: "αφού διαφωνεί μαζί μου, κάνει λάθος.". Ο φανατικός σκέπτεται: "αφού διαφωνεί μαζί μου, είναι ανάξιος."! Η διάκριση είναι λεπτή, είναι όμως και πολύ ουσιαστική.

 

Αν είμαι φανατικός είμαι και δογματικός. Μπορώ όμως να είμαι δογματικός χωρίς να είμαι φανατικός, και είναι και πολύ συχνό. Κι αυτό γιατί ο φανατισμός γενικά καταδικάζεται κοινωνικά, τουλάχιστον στις φιλελεύθερες δυτικές κοινωνίες που έχουν βασίσει μεγάλο μέρος της κουλτούρας και των θεσμών τους στον διαφωτισμό. Το ίδιο δεν ισχύει για τον δογματισμό. Ο δογματισμός αντίθετα, από μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας προβάλλεται ως χαρακτηριστικό επιθυμητό, ως αρετή. Πρωταρχικό παράδειγμα οι εκκλησίες και οι θρησκευτικές πίστεις κάθε εκδοχής που προωθούν μ' επιμονή το "είναι αλήθεια επειδή το πιστεύω" που, μαζί με το "πρέπει", είναι τα σημαντικότερα εργαλεία του δογματισμού.

Στον δρόμο αυτό της υποτίμησης του άλλου, πρώτα της γνώμης του μετά της ύπαρξής του, υπάρχει κι επόμενο βήμα, η μισαλλοδοξία. Στο σημείο αυτό πέραν του ότι υποτιμώ την ύπαρξη του άλλου, τον θεωρώ επιπλέον και απειλή. Ο μισαλλόδοξος σκέφτεται: "Αφού διαφωνεί μαζί μου, είναι ανάξιος και με απειλεί."! Αφού με απειλεί και αφού δεν αξίζει, εύκολο είναι ως αποτέλεσμα να αισθάνομαι δικαιολογημένος να επιδιώξω την εξαφάνισή του.

Το κακό όμως ξεκινάει στον δογματισμό. Σ' αυτόν στηρίζονται και ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία, αλλά και άλλες παθογένειες της πίστης, όπως ο υπερσυντηρητισμός και η τυπολατρεία. Όλα όμως αυτά χωρίς τον δογματισμό στερούνται πλήρως το έρεισμά τους. Ο πρωταρχικός διανοητικός αντίπαλος επομένως, είναι ο δογματισμός._


ΥΓ. Θερμές ευχαριστίες στον φίλο Ανακρέοντα που μου θύμισε σήμερα ένα πρωτόλειο των σκέψεων αυτών που είχα δημοσιεύσει ως σχόλιο σε συζήτηση στο FB.